İz Bırakanlar 2 Turgut Uyar

     

Turgut Uyar

            Türk Edebiyatı’nın ölümsüz şairlerinden Turgut Uyar 4 Ağustos 1927’de doğdu. Ve yine bir Ağustos günü, ayın 22’sinde ayrıldı bu dünyadan. İkinci Yeni’nin Edip Cansever, Cemal Süreya ile birlikte üç atlısından biri olan, Ece Ayhan’ ın deyişiyle “logaritmik şiirlerin şairi” Turgut Uyar…

            Ahmet Turgut Uyar, harita subayı olan bir babanın altı çocuğunun beşincisi olarak Ankara’da doğar. Baba hattattır aynı zamanda, Ankara’nın ilk Latin alfabesiyle yazılan sokak levhalarını geceler boyu çalışarak yazmıştır. Belki de daha sonra yontuculukla kendini gösterecek el becerisini babasından alır Turgut Uyar. Baba ölünce aile İstanbul’a, Edirnekapı’ya göçer. İlerki yıllarda da peşini bırakmayacak hüzün, o zamanlarda çöker üzerine.

            Dost Dergisi’nde yayımlanan bir söyleşide “Şiir ile ilk ilgi nereye uzanıyor?” şeklindeki bir soruya “Daha ilkokulda vezin ve kafiyeden haberim olmadığı çağlarda manzumeler yazardım. Sonra ortaokul ve lise devresinde boyuna yazdım. Günde üç beş şiir, haftada on beş, günde bir roman yazıyordum. Ama ne şiirler, ama ne romanlar. Bazen bir romanı bitirmeden sıkılır, öbürüne başlardım. Sonra ikisini birden yazardım. Bu yüzden o güzelim romanların çoğu yarım kaldı. Roman yazarken sıkılırdım. Şiire daha başka bir tutkunluğum, sâdıklığım, saygım vardı. Bereket versin o devirlerde şimdi hayırla yad ettiğim arkadaş bana Alain Fournier’nin o güzelim Adsız Ülke’sini verdi. Sonra bir Dostoyevski okudum da gücüm kesildi. İsteğim kalmadı roman yazmakta.” şeklinde cevap verir.

Yatılı olarak Bursa Askeri Lisesi’ne gider… Mutsuzdur bu okulda, ileride o günleri şöyle anlatır: “Asker okullarında hiç mutlu olmadım. Genellikle yatılı okullarda mutlu olan çocuk yoktur sanıyorum. Başkalarının, hatta somut başkalarının değil de, hiç kavrayamadığım bir otoritenin belirlediği ve çoğu zaman saçma bulduğumuz bir şeyler yaşamak…”

Lisenin ardından Askeri Memurlar Okulu’nu bitirir. Genç bir subay olarak Anadolu’yu dolaşmaya başlar. Askerliğe ne karakteri uygundur ne de dünya görüşü. Yıllar sonra Lorca için yazdığı şiirde şöyle diyecektir:

“Ben severim omuzlarımı bir gün

Sırmaları, apoletleri olmasa da”

Henüz Askeri Memurlar Okulu’nda öğrenciyken 1947’de Yezdan Şener ile evlenmiştir. Bu evlilikten, Semiramis, Tunga ve Şeyda adında üç çocuğu olmuştur.

1948’de Kaynak Dergisi’nin açtığı şiir yarışmasında ikinciliği kazanan Arz-ı Hal şiiri, ilk kitabına da ismini vermiştir.

“İşte insanlar bu minval üzre, Allahım!..

Kıt kanaat sere serpe yollar boyunca…

Sen, bizim için hala o ezeli sırsın.

Sen de bizi bilmiş olsan başkalaşırsın…

Herkesin kederi gailesi boyunca.

İşte insanlar bu minval üzre, Allahım!.”

1952’de ise ikinci kitabı Türkiyem yayımlanır ve önsözünde Nurullah Ataç şunları yazar:

“Bilmem yanılıyor muyum Turgut Uyar’ı iyi bir şair saymakla? Hiç sanmıyorum. Ne olursa olsun, onun için atıyorum zarımı. Övünerek söyleyeyim, şairler için attığım zar, şimdiye kadar çoğu için iyi geldi, doğru seçtiğimi gösterdi. Turgut Uyar için de iyi geleceğinden hiç şüphe etmiyorum.”

1958’de ordudan istifa eder ve SEKA’da çalışmaya başlar ki edebiyat çevresi ile tanışması da bu dönemde başlar.

Turgut Uyar şiirini, şiir dili yönünden geçirdiği aşamalar bakımından dönemlere ayırmak mümkündür.

1. Dönem:

1940’lı yılların şiir dilini kullandığı dönemdir. (İlk 2 kitabı: Arz-ı Hal ve Türkiyem)

“Güz geldi mi göçüp gidiyorsun buralardan

Mahzun kalıyor kalbim ve gözlerim..

Sen sevgileri ve yolları hatırlatıyorsun bana

Turnam, bir gün bırakmayacağım peşini,

Ömrüm oldukça ardından geleceğim…”

(Bir Gün Bırakmayacağım – Türkiyem)

2. Dönem:

Dünyanın En Güzel Arabistanı ile girdiği İkinci Yeni ile daha güç bir şiir dili ve çok daha geniş kelime kadrosuna sahip olduğu dönem.

“Senin bu ellerinde ne var bilmiyorum göğe bakalım

Tuttukça güçleniyorum kalabalık oluyorum

Bu senin eski zaman gözlerin yalnız gibi ağaçlar gibi

Sularım ısınsın diye bakıyorum ısınıyor

Seni aldım bu sunturlu yere getirdim

Sayısız penceren vardı bir bir kapattım

Bana dönesin diye bir bir kapattım

Şimdi otobüs gelir biner gideriz

Dönmeyeceğimiz bir yer beğen başka türlüsü güç

Bir ellerin bir ellerim yeter belleyelim yetsin

Seni aldım bana ayırdım durma kendini hatırlat

Durma kendini hatırlat”

(Göğe Bakma Durağı)

3. Dönem:

Kayayı Delen İncir ve Dün Yok Mu’da gözlenen İkinci Yeni şiiri içinde, nispeten yalın bir dili kullandığı dönem.

“Biliyor musun

aşk şiiri yazmaktan bıktım

bir gün şöyle bir baktım

yazdığım bütün şiirler öyle

bir sarsılma, nedir bu

bir otuz aşk şiiri daha

kendimi hiç suçlamadım”

(Biliyor Musun?)

1960’ların başında üç çocuğunun annesi Yezdan Hanım’dan boşanır. O zamanlar yazılarında R. Tomris imzasını kullanan Tomris Gedik ile evlenir. Bu evlilikten bir oğulları olur: Hayri Turgut. Oğluna kendi ismini vermesi kibrinden değildir. Yıllarca dolaştığı Anadolu’da böyle bir gelenek olduğunu görmüş ve daha baştan oğluyla adaş olmayı kafasına koymuştur. İlk oğluna Turgut ismini koymaması belki de ilk eşi Yezdan Hanım’ın muhalefetindendir. Turgut Uyar’ın yazma sürecinin hem mesafe hem de anlayış olarak en yakın tanığı Tomris Uyar olur.

“Turgut Uyar’ın şiir girişimini Türkiye’de yapılmış en önemli girişimlerden biri sayıyorum. Şairane şiir yazmaya karşı olup başka bir şairanelik, başka bir şiirsellik keşfetmesine hep hayranlık duymuşumdur. Büyük bir çaba olarak görüyorum. Yerini bulup bulmadığından emin değilim ama çok taklidi var. Tavlayıcı şiir yazmaya son derece karşıydı. Şiirle savaşan, şiiri savaş malzemesi haline getiren bir şiir görüşünü, dünya görüşü içinde halletmeye çalışan bir şairdi.”

“Çok yakışıklı, çok zeki, çok duyarlı bir insandı. Belki bana göre aşırı ciddiydi. Tipik edebiyatçı özelliği taşıyan, kendi içine kapalı, dışarısıyla fazla alışverişi olmayan, şiiriyle mutlu biriydi. Ben öyle değilim. Denizi de severim, dolaşmayı da… Daha canlı, daha hareketli olmayı isterim. Belki bu bakımdan pek uyuşmuyoruz.”

“Turgut Uyar’la geçirdiğimiz bazı hırgürlü geceleri şimdi olsa kaldıramayacağımı biliyorum ama bütün güçlüklerine karşın fırtınalı bir aşkı, yavan, düz-ayak bir ilişkiye hala yeğlediğimin de bilincindeyim.”

“Hep çok kıskançtı” diye anlatır Tomris Uyar eşini. Kıskanç da olsa, Tomris Uyar’ı zaman zaman bunaltsa da, ona yazdığı şiirlerle benzersizdir.

“Seversin diye söylerim her şeyi, sana uygun olsun

Her şeyin birbirine uygununu sen bulursun

Gel ellerini ver en güzel ellerini öyle

Ruhum, ateş yüreğim, kokum birlikte öyle…”

70’lerin sonlarına doğru kolunda ve kalçasında oluşan kırıklar, büsbütün eve ve içine kapar Uyar’ı. Tomris Uyar’ın dediği gibi yavaşça ölmeye hazırlanır. İyileşmek için bir çaba sarf etmez. Ama 1984 ise sonun başlangıcıdır Turgut Uyar için. Matematiğe ve tıbba özel ilgi duyan Uyar anlar siroz olduğunu ama doktora gitmeye yanaşmaz. Uzun ve zahmetli olan ölümünü neredeyse istediği izlenimi uyandırır yakınlarında.

“Ben bir gün giderim ki neyim kalır

eksik bıraktığım her şeyim kalır

yaz günü kim ister ki öldüğünü

eksik bıraktığım her şeyim kalır”

22 Ağustos 1985’te aramızdan ayrılır. “Öldüğümde el yazısıyla tek şiirim kalmayacak arkamda” der vasiyet olarak Tomris Uyar’a. Vasiyete uyarak daktilo sayfasına yazmadığı şiirlerini atar, beğendiklerini bile. Geriye kalan şiirler 2002’de Yapı Kredi Yayınları tarafından Büyük Saat başlığıyla yayımlanır.      

Turgut Uyar için yazılan şiirleri derledik.

“Ben Turgut’la okuşup koklaştığımda

Yaşamanın umman soluğunu soluduğumda

Denize açılır olurdum hep

Fethe çıkarcasına Dünyanın En Güzel Arabistanı’nı

Şiirimizin o en kızıl saçlı levendiyle..”

(Varsa Ölümün Arifesi – Can Yücel)

“Güzleri kullanırdı o kadar sevmese de

Dünyayı kullanırdı açıp da penceresini sonsuza

Su içse suya benzerdi biraz

Konuşsa

Üç beş kişi birikirdi herhangi bir köşebaşında

Yolu düşse de başka mor-sarı bir akşam kahvesine

Ne kadar eşleşirdi Van Gogh’un bakışıyla.”

(Turgut Uyar – Edip Cansever)

“Ak odada oturur

Kapısı penceresinden çok

Gözlerinde yıldızlar

Serin yerde durur

Bir elinde kadeh

Öbürünü yarasına bastırır

(…)

Öldüğü gün

Hepimizi işten attılar”

(Turgut Uyar – Cemal Süreya)

“Bir yüz. Turgut Uyar. Güzeldevedikeni.

Bir edirnekapılı. Öyleyse, fukara, umarsız bir sokak: vaiz sokak. Numara 70.

At pazarları, bahçe kahveleri, develer ve yeşil, soluk tramvay vagonları:

hep bu fakir sokak için.

Bir çocuk, içli, kırılgan. Daha o zamandan. ‘Ben sıkıntılıyım!’ diyordur.”

(Devedikeni – İlhan Berk)

“İşte ben hep böyle garip mahzun,

Bir şey beklermişcesine yaşıyorum.

Bazan öyle günlerim oluyor ki, Elagözlüm,

Ne oldu, nasıl bitti şaşıyorum..

Bazı bilmem, gün nasıl başladığında,

Kayıp kayıp gidiyor dünya bıkkın bakışlarımdan.

Yaşıyorum, yaşıyorum da bitmiyor,

Bir tutam sakız oluyor ağzımda zaman..”

(Ölüme Dair Konuşmalar)

“Kapalıçarşıda, bir kuyumcu dükkânında

Sol eline bir yüzük takmıştım.

Senin entarin basmaydı.

Benim elbisem pamuklu

Yüzüklerimiz sekiz ayardı…

Çocuklar gibi gülmüştük, hatırlarsın

Kapalıçarşı, Mahmutpaşa, satıcılar

Bir hafiflik içinde elele, yaya.

Bir sabah vaktiydi, güzel ve taze

Mevsim bahardı…

Sonra saçların, omuzların Elâgözlüm

– Sana Elâgözlüm diyeceğim ömrümce

Koyu da olsa rengi gözlerinin.

Bir kırmızı kordelâ, bir bulut, bir gül

Sen gittin hatıralar perişan etti beni,

Gel, eski günlerin içinden, rüzgârlarla,

Gel,

Kurumuş kirpiklerime bir yağmur gibi dökül”

(Bitmemiş Şiirler VII)

“Gözlerin gözlerimde,

Boynumda sımsıcak kolların,

Gündüzki yorgunluğum kaybolmuş.

Seni her an minnetle yad ederim

Sen şimdi şarkılarla evimizdesin,

Sahibem, efendim, elagözlüm

Gözlerinden öperim..

Boydan boya bekçi düdükleri sokaklarda

Gecemiz huzur içinde ela gözlüm.

Öpüşlerin öpüşlerin ardarda…

Hem sevgi hem şefkat dolu ellerin

Ne olur yine böyle yarında

Binlerce şükrediyorum hayata geldiğime kollarında..”

(Bitmemiş Şiirler IV)

sev beni, alış bana

kimse ürkütemez bağlandığımız güzelliğin utkusunu

sev beni, bir dağ gölgesi kadar sev

şimdilik bırak musluğun sızmasını damın akmasını

bir tırnak gibi büyü domuz bir tırnak gibi

zorlayarak her bir yanı

çünkü biraz sonra umut başlar her günkü, başlar

(Umuttur)